Фарабиден Абайға дейін

Сан ғасырлардан бері адамдықтың алтын қазығындай болған данышпандар мен ғылым-білімді серік еткен ұлы ойшылдардың қазақ топырағында туылуы тегін емес.Ұлы Дала тудыртқан әр перзенттің көкейінде әлемге деген ерекше бір көзқараспен бөлекбір ойдың жататыны анық. Сол перзенттердің ішінен әлемді аузына қаратқан ұстаз да, артына мұра қалдырған ғұлама да шықты. Әр заманның жүріп өткен жолы ғасырға татитын біртуар адмадары болады. Менің меңзеп тұрғаным, он бір ғасыр бұрын ғұмыр кешіп, ғылымға деген ынтасы алыс сапарларға жетелеген әл-Фараби мен бір ғасыр бұрын өмір сүріп, «адамзаттың бәрін сүюге» шақырған ұлы Абай туралы болатын. Олар әр дәіурде өмір сүрсе де, еңбектеріне назар аударсақ, ұрпағына қалдырып кеткен ақыл-кеңестері мен айтқысы келгені, көздеген мақсаттарымағыналас.

Өмірінің басым бөлігінәл-Фараби мұрасын зерттеуге арнаған зерттеуші-ғалым Ақжан Машани «Әрбір адамның дүниеде өз орны бар», — деген Фарабидің ой-тұжырымын, «Сен де бір кірпіш дүниеге, кетігін тап та, бар қалан!»,- деген кейінгі дәуірдегі Абай көзқарасымен салыстырады. «Әл-Фараби мен Абай арасын жақындастыру, оларды үндестіру, біздің халқымыздың мың жылдық рухани, мәдени дүниесін тірілту деген сөз. Демек бұл зор мақсатты халықтық іс деп білу керек… Ал, осы екі алып тұлғаны жеке-жеке тануда едәуір істер жүзеге асқаны рас. Бірақ бұлардың арасын жалғастырып тұрған ғажайып нәзік, тамаша берік рухани жіпті біз әлі таба алмай жүрміз: бірақ оның барын анық сезсек те, оны «көруден» әлі шалғай жатырмыз, – дейді зерттеуші ғалым А. Машани. Расында да,  Фарабидің де Абайдың да рухани жан-дүниесі тылсым сырларға толы. Екі ғұламаның да айтатын тақырыбы- адам болмысы, арман-мақсаты қала бердіжүріс-тұрысы, адамгершілігіне дейін тоқталады. Әл-Фараби өзінің «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары» деген философиялық трактатында «Қайрат», «Ақыл» және «Жүрек» сияқты түсініктерге тоқтала келіп «Жүрек – басты мүше, мұны тәннің ешқандай басқа мүшесі билемейді. Бұдан кейін ми келеді. Бұл да басты мүше, бірақ мұның үстемдігі бірінші емес» дейді. Әл-Фарабидің дәл осы «Қайрат», «Ақыл» және «Жүрек» турасындағы философиялық тұжырымы Абайдың он жетінші сөзінде де өз жалғасын табады.  «Қайрат», «Ақыл» және «Жүрек» үшеуінің айтысын оқып, естімеген қазақ баласы жоқ шығар. Айта берсек ғұламалар еңбектеріндегі мұндай ұқсастықтар мен байланыстар жетерлік. Көне грек авторларының шығармаларын оқып, шығыстық үлгіде білім алған әл-Фараби мен батыстық һәм жаңаша білім алған Абайдың еңбектеріндегі байланысты көргенде қайран қаласың.

Қорыта айтқанда, бүгінгі таңда болып жатқан түрлі жиындар мен мерейтойлардың мақсаты құр әшейін бос шығын үшін емес, халқымыздың маңдайына біткен мақтаныштары әл-Фараби мен Абай мұрасын жас ұрпақтың ойына жеткізу, санасына сіңдіре білуге бағытталуы керек. Міне сонда ғана аталар арманының орындалғаны, бабалар аманатының бізге жеткендігі деп білемін.

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттықуниверситеті тарих факультеті,  Дүниежүзі тарихы,тарихнама және деректану кафедрасының доценті Г.Е.Сабденова

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттықуниверситеті филология факультеті, Шет тілдері кафедрасының аға оқытушы, Г.А. Койтасова,